صفحه اول - فیلم ها - نقد و یادداشت - ویدئو - هنرمندان - جدول فروش - نویسنده ها - جدول ارزشگذاری نویسندگان

پرسش و پاسخ   |  درباره ما   |   تماس با ما   |   تبلیغات  |   ماهنامه سینمایی «برش های کوتاه» (جدید)

انتخاب رنگ پس زمینه صفحه: 

پربیننده ترین نقدها و یادداشت ها

سی نت  >> اخبار و مطالب  >> مشاهده متن اخبار

یادداشت مسعود فراستی برای فیلم «چ»

«چ» فیلمی نزدیک به خوب که حرفش را با شعار و لکنت می زند

:: 10 اردیبهشت 1393  4:57:30 PM  ::

مسعود فراستی

سی نت: حالا بعد از دیدن 16 فیلم از ابراهیم حاتمی‌کیا همچنان می‌شود گفت که او شاخص ترین فیلمساز سینمای جنگ و دفاع ماست. و مهمترین و بهترین فیلمهای این ژانر به جز فیلم استثنائی سفر به چزابه ملاقلی پور- متعلق به اوست. چهار فیلم اخیرش اما جنگی نیستند: ارتفاع پست، به رنگ ارغوان، دعوت، گزارش یک جشن اجتماعی گرایند و یکی شان – ارغوان ظاهرا عاشقانه. از بین فیلم‌هایش دیده بان و مهاجر که بهترین‌اند و برج مینو و آژانس مهمترند و توضیح درونی تر فیلمساز. و مسئله شان آدمهای جنگ است؛ دیروز و امروز آنها از نگاه او . روبان، موج مرده، و به نام پدر ضد جنگ اند و حتی ضد دفاع.

فیلمهای اولیه او در دفاع از جنگ دفاعی‌اند و در سمپاتی به آدم‌های جنگ و فضای آن. اما آرام آرام از نگاه آرمانی و آدم های آرمانگرایش فاصله گرفته و به نظر می رسد دیگر حرف چندانی از آن دنیای مانوس برایش نمانده. و به جایش شک و تردید و سوال بسیار درباره جنگ برایش مطرح شده. سوال هایی که بیشتر از جانب نسل جوان مطرح می شود و قهرمانان آرمان باخته اش را جوابی نیست. به نام پدر نمونه بارز آن است.

آیا به راستی فیلمساز ما اهل جنگ و جبهه بوده؟ مدت کوتاهی با دوربین – نه تفنگ – در جبهه بودن و نجنگیدن، بلکه جنگ را از نزدیک دیدن و شهادت را آیا او را بدل به آدم جنگی کرده؟ حالا شاید دقیق تر بتوان گفت که حاتمی کیا اساسا مرد جنگ نیست. اما آدم های جنگ و فضای خاص آن را باور داشته. شاید همچنان چیزی از این باور برجای باشد و همین، او را و ما را به این تصور رسانده که مرد جنگ است یا بوده، که نیست. و این را ناخود آگاه، راست، انسانی و حتی فریبنده قبلا در مهاجر بیان کرده؛ اما نه خودش و نه ما هیچ یک متوجه آن نشده ایم. اسد مهاجر دلش نمی آید عراقی را هدف بگیرد. صبر می کند تا او از دکل پایین برود تا بعد دکل را بزند. لایه نازک و نرم رمانتیسیسم اثر نیز از همین جا ناشی می شود. و فلوت زدن‌های رمانتیک اسد و محمود در جبهه.

حاتمی کیا دلتنگ آن بچه ها بوده و احتمالا هنوز هم هست. و در گوشه ای از وجودش نوستالژی آن آدم ها و آن فضا را حفظ کرده. سایه جبهه و عطر فضا و آدم ها و روابط راستشان او را رها نمی کند. خاطره آنها برایش مانده. و چه خوب. با سینما می توان این خاطرات را زنده و به تاریخ بدل کرد. اما همچنان تکلیف اش با یاران گذشته و در گذشته روشن نیست؛ و با مرتضی (آوینی) نیز. او را در حرکت آهسته با دریغ از برج به زمین می اندازد و زنی متجدد را که برایش تجلی واقعیت امروز است به جایش به بالا برج می برد. اما عذاب وجدان دارد و با نفی جنگ – و دفاع – نیز از این عذاب خلاص نمی شود. هر چقدر هم به در و دیوار بزند و به کوه و دشت و " به عشق " پناه ببرد، یا " تقسیم حق " کند و به همه حق دهد و توجیه کند، مساله اش حل نمی شود. دیگر این خود را و مسائل امروز خود را نمی شناسد یا بر نمی تابد. حرف جدی درباره گذشته و جنگ – ندارد. یا حرف اش برایش فرموله و فرم یافته نیست. بیخودی ادعا، توجیه و مظلوم نمایی می کند که : دوست ندارم نگاه غمگسارانه بی معنی به گذشته داشته باشم که دارد. حرف روز دارم که بعید می نماید، اما چه کنم که نقل این داستان ها، توپ و تفنگ و تق و توق می خواهد. و اینها همه دست کسانی است که با امثال من مثل یک سرباز رفتار می کنند. خودش بهتر از همه می داند که اینها بهانه است. مگر قبلا بدون تق و توق و توپ و تانک فیلم نساخته؟ اصلا او کجا و کی اهل این تق و توق ها بوده؟ که نبوده.

واقعیت این است که فیلمساز ما آدم درونگرایی بوده و هست. بهترین فیلم‌هایش نیز درونگرایند. برونگرایی امروزش کاذب است و توجیه حرف شفاف درونی نداشتن. آدم درونگرا نیاز به برونگرایی ندارد، اما برونگرا برعکس. فیلمساز ما دلش به درون نظر دارد و عقلش به بیرون. دلش به سنت و معرفت نظر دارد. و عقلش به دنیا و فضای مدرن. دلش همچنان اهل آرمان است و آدم هایی از این جنس. و عقل واقع گرایش اما اهل امروز است و کرختی و رفاه زدگی بعد از جنگ. این عقل هر روز منبسط تر می شود و حساب گر تر. اکنون مسایل صلح، زندگی، عشق و رفاه برای فیلمساز ما دغدغه اصلی است. و مطرح بودن در سینما به هر بها. اما حرف تازه و عمیق ندارد که با سینما بزند. به نظر نمی رسد از دغدغه امروزی‌اش طرفی بسته باشد. اگر کسی حرف داشته باشد محکم می زند، با فرم می زند. وقتی فرم نداریم، حرف هم نداریم . با فرم، حرف معنا می یابد. فیلم های اخیر او مستقل از نگاه شان، سست و شعاری‌اند شلخته و سر دستی.

مدت هاست فیلمساز ما یک قصه خوب ندارد . یک شخصیت کامل و باور پذیر ندارد. قصه و شخصیت از کجا می آید؟ از دنیای واقعی پیرامون و از عالم درون. وقتی عالمی در کار نیست، حد اکثر حرف می شود بازتاب آسان و سطحی بیرون اجتماع. حرف اجتماعی و مسایل اجتماعی نیز باید درونی شود؛ با تجربه بارور شود. حرف تازه از زندگی و تجربه ما می آید. از تجربه غنی شده ما؛ نه از تجربه دیگران تجربه نسل جوان مثلا. فیلم ساختن بدون باور و تجربه رسوب یافته و بدون درگیری شخصی راه حل نیست.

بر قله آتشفشان زندگی کردن ، باور جدی می خواهد و بهای سنگین دارد. با ادای آن نمی شود. هر راست و دروغی و هر بلاتکلیفی و عذاب وجدانی و هر رودربایستی ای با خود و مظلوم نمایی در سینما لو می رود.

به نظرم فیلمساز ما ناچار است دوباره به جنگ و فضای آن و به خصوص آدم هایش باز گردد. چرا که نه توانسته چیزی را جایگزینش کند، نه آن را از یاد و خاطره اش بزداید.

این مطلب را که هنوز نظر من است درباره فیلمسازی حاتمی کیا 2 سال پیش برای کتابی درباره او نوشتم که هنوز چاپ نشده.

و اما «چ»؛ فیلم نزدیک به خوبی است که حرفش را هر چند با لکنت و گاه با شعار می زند. حرفی که به قول فیلمساز حرف زمان خاص ماست.

«چ» بر خلاف فیلم های اخیر فیلمساز، ماقبل مساله نیست یا بی مساله. مساله دارد، مساله ای امروزی . و آن را از پس دیروز می گوید. اما فیلم نه کهنه است و دیروزی، نه شلخته و سر دستی. فیلم خوش تکنیکی است و خوش ساخت که گاهی فرم گرفته و حس دارد. حسی انسانی و ملی. فیلم مهمی است حداقل در کارنامه فیلمساز و شروع بازگشتی است امروزی به فضا و آدم های مانوس او.

مشکل اصلی فیلم اما از فیلمنامه اش می آید و نه از کارگردانی و نگاه پشت فیلم. اصلا فیلمساز ما فیلمنامه نویس خوبی نیست. حداکثر بازنویس فیلمنامه است. کارگردان بهتری است که اگر حرف جدی ای دتشته باشد و باور به آن و فیلمنامه ای قوام یافته، فیلم اش خوب از کار در می آید وگرنه می شود مثلا "گزارش یک جشن" که سخت مبتذل است و سست و ماقبل مساله .

مشکل بزرگ «چ» اساسا به شخصیت او باز می گردد . فیلم بین شخصیت سازی بخصوص «چ» و حادثه پردازی سرگردان است و گیج می خورد؛ و بین درام و واقعیت نیز. واقعیتی که نه آرمانی است نه اسطوره ای. شخصیت و درام فدای حادثه و واقعیت می شود و واقعگرایی. فیلمساز از درام و شخصیت و حتی تاریخ می گذرد تا حرفش را بزند و ندای صلح طلبی سر بدهد. اما قادر نیست چتدان آن را دراماتیزه کند؛ فرم دهد و معنا تولید کند. باقی می ماند شعار؛ شعارهایی ملی ، انسانی و امروزی.

شروع فیلم از عنوان بندی تا ورود «چ» به پاوه خوب از کار درآمده با میزانسنی سنجیده، که نوید یک فیلم شخصیت پرداز محکم را می دهد در فضایی ملتهب. اما بلافاصله پس از آن فیلم از تب وتاب می افتد. پاوه و شرایط بحرانی اش خوب به تصویر نمی آید. هرچه جلوتر می رویم شخصیت اصلی هم ضعیف تر می شود و منفعل.

«چ» حاتمی کیا نه قهرمان جنگ دفاعی ماست نه دیپلماتی موفق. حال آنکه چمران از استراتژیست ها و فرماندهان بزرگ جنگ ما بود؛ چریکی آرمانگرا و سازمانده، عارف و متفکر. «چ» اما فرمانده ای در خود، درونگرا و عقل گرا است و منفعل و تنها، که اهل جنگ نیست؛ گویی تمام این سی و اندی سال پس از واقعه پاوه تا امروز را پشت سر دارد و حالا پا به سن گذاشته و آرمانگرایی اش رنگ باخته و واقعگرا شده همچون فیلمساز ما . «چ» گل را کنار تفنگ می گذارد و شعار سر می دهد که کشتن کار ما نیست. پس چگونه می شود از مردم دفاع کرد و حتی از صلح، که مساله اصلی او و فیلمساز است؟ فقط با مذاکره؟ آن هم مذاکراتی بدون دستاورد و نتیجه. اگر مذاکره جواب نداد چه؟ نباید دست به اسلحه برد و برای برقراری صلح جنگید ؟ کاری که به درستی همین «چ» هم می کند و برای جلوگیری از کشتار مردم بی دفاع پاوه تفنگ را بر مذاکره ترجیح می دهد. راه دیگری ندارد جز تسلیم ، که خوشبختانه اهلش نیست. اهل سازش چرا؛ اما نه سازشی روی اصول. پس شعار و رفتار اومانیستی کشتن کار ما نیست باد هواست. و گل روی تفنگ نیز. بگذریم که تیراندازی اش در بار اول با آن شکل اسلحه گرفتن و گام برداشتن به شخصیت اش نمی خورد؛ خیلی اکشن امریکایی است. مذاکره اول «چ» با رهبر ضد انقلاب عنایتی در گورستان بیشتر نشان دوستی و احترام قدیمی است و یاد آوری خاطرات و بهانه ای برای فلاش بک و کلی لفاظی و حرف های شعاری در دفاع از وطن و از اصول. و دومین اش در اتومبیل نیز به کل ناموفق اس. پس او چه نقش و اثری در آزادسازی پاوه داشته؟ دفاع از شهر نیز که اساسا توسط وصالی و تیم اش بوده و در آخر نیز این پیام امام است که راه گشا می شود.

تنهایی «چ» نیز درنیامده؛ تحمیلی است و شعاری. چه در صحنه حمل گاری پر از اجساد مردم با شمایلی مسیح وار ، و چه در فلاش بک آخر فیلم که با بغض و اشک فیلم های یادگاری خانوادگی اش را از دوربین بیرون کشیده دور می اندازد ؛ و تنهایی وسترن وارش در بیابان – به سبک ته جویندگان فورد مثلا و سفر به ناکجا آباد و محو شدن در جاده ؛ که سخت غیر رئال است و به لحن رئال فیلم آسیب می زند. جای این صحنه هم مناسب نیست و منطق ندارد؛ بخصوص بعد از خلاصی از آن وضعیت بحرانی. شاید جای درست آن قبل از پایان آخرین دیدار با عنایتی باشد. نماز خواندن «چ » نیز در آن شرایط سخت درگیری، ادایی است و نمایشی.

براستی «چ»، چمران خمینی است یا چمران بازرگان؟ به نظرم هیچکدام . چمران، «چ» شخصی حاتمی کیاست؛ که چمران محافظه کار شده و عقل گراست . شاید مناسب امروز ؛ شاید . در وافع این چمران ، نه واقعی است نه تاریخی ؛ فقط واقعگراست . چمران بهانه است – بهانه ای مناسب – برای فیلمساز که حرف امروزی صلح طلبانه و به قول خودش واقعگرایانه اش را بزند و بس.

و اما بقیه آدم‌ها‌: وصالی ، رادیکالی جوان است – که در واقعیت چنین نبوده – و اهل مبارزه صرف با دشمن و مخالف مذاکره و سازش . گویا این تصویر از او تمایل دلی و سمپاتی فیلمساز است به او - که دوره اش سپری شده - . این تمایل اما با انتخاب بازیگر و گریم او نقض غرض است و سمپاتی نمی نماید، که برعکس آنتی پاتی می نماید ؛ و فیلمساز ما نمی داند.

فلاحی دیگر شوخی است . به مقوا می‌ماند تا شخصیت یا حتی تیپ .

هانا – زن بچه دار کرد – هم که بین شوهر و برادر مانده ، نه شخصیت است نه تیپ . بچه اش هم اکسسوار است و ما را به یاد بچه هامون می اندازد . با تاکید زیاد و بی مورد روی زن ، " نماد " نمی شود و مام وطن ( به قول فیلمساز ) . چطور است برای فهمیدن ما ، روی پیشانی اش نوشته می شد : مام وطن ؟

فیلمساز محترم ما قبلا از این دست نمادسازی – یا نماد بازی – غیر سینمایی را تمرین کرده و انتلکت های سطحی نماد باز را هم خوش آمده – خاکستر سبز ، روبان قرمز - . اما نه مخاطب عام این بازی ها را جدی می گیرد نه مخاطب خاص اهل سینما ، هنر و تفکر .

هیچ هنرمند راستینی نماد ساز نیست . قبلا هم گفته ام که در سینما هر چیز و هرکس ابتدا به ساکن خودش است نه چیز و کس دیگر. اگر چیزی یا کسی بود و جان داشت ، خاص بود و عمیق ، شاید به چیز یا کس دیگری هم نزدیک ، و عام شود . در سینما از خاص به عام می رسیم نه برعکس . نه اینکه چیزی یا کسی نباشد ، و نماینده همه شود یا بدتر نماد. این ناتوانی در ساخت شخصیتی خاص و جاندار با توجیه نماد سازی ، کار را بدتر می کند . امیدوار بودم که فیلمساز ما با این تجربه ها درسینما و علاقه به وسترن ، این مساله ساده را دریافته باشد .

بازی های بازیگران فیلم هم اغلب خوب نیستند ؛ چرا که نقش ها خوب تعریف نشده اند .

راه رفتن و لحن کلام بازیگر «چ» کنترل شده و مناسب نقش است ، اما عمده ری اکشن هایش با مکث زیاد توام است که انفعال را می رساند و گیج بودن در لحظه را . نوع لبخند های بازیگر هم ربطی به چمران ندارد؛ متعلق به بازیگر است که همیشه هم تکرار شده .

بازی بازیگر نقش وصالی بی ربط به شخصیت سپاهی او است ؛ و شبه وسترن است .

بازی نقش هانا هم غلو آمیز است وبی اثر ؛ و بدتر از همه . فقط عنایتی خوب درآمده و باورپذیر ؛ چرا که از طرف فیلمساز خوب تعریف شده .

و اما دوربین : جای آن و زاویه هایش . جای دوربین در درگیری ها مناسب است و دراماتیک . دوربین موضع درستی دارد و در داخلی هاخوب کار می کند و قاب های درست میگیرد با نور متناسب ، چه ایستا و چه در حرکت . اما تقریبا تمام دوربین روی دست ها بد اند و بی میزانسن. های انگل ها که شهر را می گیرند یا لحظه ای از واقعه ای را ، اغلب منطق ندارند – منهای عنوان بندی که درست است و بجا - . گویی کسی دارد از بالا به ماجرا نگاه می کند . این ، لحن روایت را می شکند و به آن دوگانگی می دهد. شروع صحنه کشیدن گاری اجساد توسط " چ" را به یاد بیاورید که از ته صحنه هلیکوپتر کات خورده به های انگلی از او . یا صحنه نماز را ، یا صحنه ماقبل نهایی فیلم که دوربین از بالا حیاط را می گیرد ؛ و بخصوص و بدتر از همه صحنه آخر : اکستریم لانگ شاتی از بالا که بیابان را می گیرد و دیزالو می شود به جایی سرسبز کنار دریا ، و کات به خاطره . این صحنه با این فرم یاد آوری " چ" است یا رویای او ؟ یا کس دیگری از بالا خاطره " چ" را دیده ؟ یا جای دوربین و حرکت اش صرفا شیک است و فرم نمایی ؟ فرم صحنه غلط است پس حس لازم را نمی دهد .

فضا سازی های فیلم اکثرا خوب اند و کار شده و مناسب . تدوین اما جای کار بسیار دارد .

صحنه هلیکوپتر از آغاز تا نزدیک پایانش خیلی خوب پرداخت شده که از سطح سینمای ایران بالاتر است ؛ حس و تنش لازم را خوب می رساند و مخاطب کاملا با مردم زخمی محبوس در هلیکوپتر همراه می شود . سر قطع شده و پرتاب و چرخش اش روی زمین اما حس صحنه را مخدوش می کند . جز اینکه این خشونت متعلق به فرهنگ ما نیست و نوعی بی احترامی است به مردم.

در مجموع " چ" فیلمی دیدنی است که مخاطب را به واقعه پاوه و شخصیت چمران تا حدی نزدیک می کند و مخاطب جوان را هم درگیر می سازد .

و اما حرف آخر درباره " وکالت احساسی جامعه " ( به قول فیلمساز ) : باید بگویم هیچ جامعه ای به هیچ هنرمندی " وکالت احساسی" نمی دهد. این جز توهمی خودشیفته نیست.

هنرمند ، اگر هنرمند باشد بیشتر شبیه نانوا است که باید نان خوب تحویل مشتری بدهد و بقیه اش دیگر به عهده مخاطب است و زمان.

پرونده های ویژه سی نت از دوره های برگزاری جشنواره فیلم فجر

::  نقل مطالب و عکس های اختصاصی سی نت بدون ذکر منبع، نام نويسنده و نام عکاس ممنوع است  ::

صفحه اول  |  فیلم ها  |   هنرمندان   |   نقد و یادداشت  |  نويسنده ها   |  ویدئو  |  پرسش و پاسخ   |  درباره ما  |   تماس با ما  |   جدول فروش   |   تبلیغات

ماهنامه سینمایی «برش های کوتاه» (جدید)

::  سردبیر: احمد شاهوند  ::